Τα ήθη και τα έθιμα των Χριστουγέννων στις Κυκλάδες

Bρισκόμαστε στην καρδιά της γιορτινής περιόδου και η μαγεία των Χριστουγέννων που κάποιοι περιμένουν με ανυπομονησία είναι και πάλι εδώ. Σε αρκετές περιπτώσεις, η συγκεκριμένη περίοδος είναι συνδεδεμένη στο μυαλό μας με πολυσύχναστες λεωφόρους στολισμένες με αμέτρητα φωτάκια, στις οποίες ο κόσμος κάνει τα γιορτινά του ψώνια, με εκδηλώσεις και όλα όσα συνηθίζεται να συμβαίνουν στα μεγάλα αστικά κέντρα. Τα Χριστούγεννα, όμως, δεν είναι μόνο αυτό. Η χώρα μας φημίζεται για τις παραδόσεις, αλλά και τα ξεχωριστά έθιμα που πραγματοποιούνται σε κάθε μέρος της Ελλάδας, περνώντας από γενιά σε γενιά. Κάθε χρόνο, οι Κυκλάδες, παρουσιάζουν πλήθος παραδοσιακών εθίμων που αξίζει να ζήσεις έστω και μια φορά από κοντά και να βιώσεις τα Χριστούγεννα με έναν εντελώς διαφορετικό τρόπο. Ας δούμε, όμως, τα ήθη και τα έθιμα του κάθε νησιού ξεχωριστά.

Σύρος

Πρόκειται για την πρωτεύουσα των Κυκλάδων και αν μη τι άλλο, τα Χριστούγεννα στη Σύρο είναι φαντασμαγορικά και ξεχωριστά. Οι κάτοικοι μάλιστα, θεωρούν πως εκτός από πρωτεύουσα των Κυκλάδων, είναι και η πρωτεύουσα των Χριστουγέννων. Την παραμονή, την ονομάζουν «Καλή Βραδιά», κατά την οποία όλοι οι κάτοικοι, κυρίως της υπαίθρου και της Άνω Σύρου, μετά από τη λειτουργία στην εκκλησία, επιστρέφουν στα σπίτια τους και τρώνε το παραδοσιακό γεύμα το οποίο δεν είναι γαλοπούλα, αλλά ψάρι με κουνουπίδι. Την παραμονή της Πρωτοχρονιάς, μέλη του Λυκείου Ελληνίδων, ντύνονται με την παραδοσιακή συριανή φορεσιά και περνούν από τους δρόμους της Ερμούπολης, κρατώντας ένα στολισμένο παραδοσιακό καραβάκι, ψάλλοντας τα συριανά αλλά και τα τηνιακά κάλαντα. Την παραμονή των Θεοφανείων, μέλη του Λυκείου Ελληνίδων ψάλλουν πάλι τα κάλαντα κρατώντας, αυτή τη φορά, φαναράκια φτιαγμένα από κούφια φρέσκα πορτοκάλια, αναβιώνοντας ένα παμπάλαιο συριανό έθιμο.

Αμοργός

Στην Αμοργό τα τοπικά έθιμα δεν είναι πολλά, ωστόσο υπάρχει ένα που κάνει τη διαφορά. Ανήμερα της Πρωτοχρονιάς, σερβίρεται το «κοφτό», ένα έδεσμα που στην ουσία είναι ένα μείγμα από σιτάρι, κρεμμύδι, τριμμένο τυρί, λάδι και νερό για να πάει καλά η σοδειά.

Σίφνος

Πρωταγωνιστές στα έθιμα της Σίφνου, είναι ομολογουμένως τα σιφνιώτικα κάλαντα, αφού πρόκειται για δημιουργίες στην τοπική διάλεκτο, οι οποίες συνδέονται με την θρησκευτική ζωή, αλλά και καταστάσεις και πρόσωπα στο νησί, ενώ ψέλνονται από το μεσημέρι μέχρι το βράδυ της παραμονής των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς. Φυσικά, είναι προϊόν αυτοσχεδιασμού. Όσο για το χριστουγεννιάτικο τραπέζι, αυτό αποτελείται, κατά βάση, από χοιρινό κρέας παστό ή στο φούρνο και από τα παραδοσιακά Χριστόψωμα.

Σαντορίνη

Στη Σαντορίνη, τα έθιμα έχουν κάπως πιο διεθνείς επιρροές. Οι νοικοκυρές ετοιμάζουν πουτίγκα καθώς και τα γνωστά Ιταλικά ζυμαρικά Νιόκι. Επιπλέον, υπάρχει ένα παλιό έθιμο, από τη βυζαντινή εποχή, κατά το οποίο οι μαθητές του δημοτικού σχολείου δίνουν την «Καληχέρα» στο δάσκαλό τους και φυσικά τα κάλαντα τους. Μάλιστα, την περίοδο των γιορτών, υπάρχουν διάφορες προκαταλήψεις, καθώς οι κάτοικοι θεωρούν ως καλό σημάδι, αν ένα περιστέρι εμφανιστεί στην αυλή τους ή αν ο άνεμος φυσά από τα βόρεια κατά την πρώτη ημέρα του νέου έτους. Αντιθέτως, κακό σημάδι θεωρείται αν στην αυλή τους κάνει την εμφάνισή του ένα κοράκι.

Μύκονος

Τα Χριστούγεννα, στη Μύκονο έχουν άρωμα από τις δίπλες, τα φοινίκια, τους κουραμπιέδες και τα Χριστόψωμα που ψήνονται στο φούρνο. Στα χωριά ζυμώνουν και ψήνουν ένα επιπλέον Χριστόψωμο, το οποίο στη συνέχεια μοιράζουν στα ζώα του σπιτιού. Το χριστουγεννιάτικο τραπέζι περιλαμβάνει λαρδί χοιρινό με χόρτα ή λάχανο, το οποίο συμβολίζει την αφθονία, κρέας ψητό στον φούρνο, κρεμμυδόπιτα με ντόπια «τυροβολιά» και μελόπιτα με τυροβολιά, μέλι και κανέλα. Την παραμονή της Πρωτοχρονιάς ομάδα «καλαντιστάδων», όπως χαρακτηριστικά τους αποκαλούν, του Πολιτιστικού Λαογραφικού Συλλόγου Γυναικών Μυκόνου, με την παραδοσιακή «καράβα» και το φαναράκι στα χέρια, περιφέρεται στην Χώρα ψάλλοντας τα Μυκονιάτικα και τα παραδοσιακά Δηλιανά Πρωτοχρονιάτικα κάλαντα. Με τα παραδοσιακά πρωτοχρονιάτικα κάλαντα, θα καλωσορίσει τους πιστούς το Μοναστήρι της Παναγίας Τουρλιανής στην Άνω Μερά, ύστερα από την πρώτη λειτουργία του χρόνου. Στη συνέχεια πραγματοποιείται η κοπή της βασιλόπιτας στην αίθουσα της Κοινότητας στην πλατεία της Άνω Μεράς. Τα έθιμα βέβαια δεν σταματούν εκεί. Η ημέρα των Φώτων είναι επίσης μεγάλη γιορτή στη Μύκονο, καθώς ξεκινούν τα «μπαλόσια», ένα έθιμο Βενετσιάνικης προέλευσης με ρίζες στη λέξη «ballonzolo» που σημαίνει «χοροπήδημα» και «Ballocio» που σημαίνει «χορουδάκι». Τους χορούς αυτούς συνοδεύουν βιολιά, τσαμπούνες και τουμπάκια.

Τήνος

Βασικό έθιμο της Τήνου είναι το «Τραπέζι της Αδελφότητας». Πρόκειται για ένα χριστουγεννιάτικο έθιμο το οποίο αναβιώνει στο παραδοσιακό χωριό του Τριποτάμου κάθε χρόνο στις 25 Δεκεμβρίου. Οι οικογένειες του χωριού αναλαμβάνουν κάποιες δεδομένες υποχρεώσεις προς τον ενοριακό ναό, τα Εισόδια της Θεοτόκου. Ο αρχηγός της οικογένειας η οποία ορίζεται υπεύθυνη ονομάζεται «κάβος» και υποχρεώνεται να διατηρεί αναμμένο, όλο το χρόνο, το καντήλι μπροστά από την εικόνα της Γέννησης του Χριστού. Πρέπει επίσης να διατηρεί καθαρή την εκκλησία, να αναλαμβάνει τα έξοδα της λειτουργίας των Χριστουγέννων και την προμήθεια κεριών, καθώς και μιας μεγάλης λαμπάδας από γνήσιο κερί μέλισσας. Το μεσημέρι των Χριστουγέννων ο «κάβος» παραθέτει γεύμα στο σπίτι του μόνο για τους άνδρες του χωριού και τον ιερέα της ενορίας. Οι προσκεκλημένοι φέρνουν μαζί τους, μέσα σε μία πετσέτα, το ψωμί, το πιρούνι, το κουτάλι και το κρασί τους. Το επίσημο αυτό γεύμα χαρακτηρίζεται από την αφθονία των εδεσμάτων και τη γενναιοδωρία του «κάβου», ο οποίος προσφέρει στους συνδαιτυμόνες σούπα μοσχαρίσια, κρεμμυδάτο κοκκινιστό κρέας, κρέας βραστό και ντολμάδες.

Σέριφος

Στη Σέριφο, το έθιμο είναι ένα, αλλά αναβιώνει εδώ και πολλά χρόνια. Όλοι οι άνδρες του νησιού πηγαίνουν στον παπά για να του ευχηθούν, να του δώσουν κάποιο φιλοδώρημα και με αυτόν τον τρόπο να «φλερτάρουν», όπως λέγεται, τον παπά.

Ανάφη

Στην Ανάφη, τα Χριστούγεννα οι νοικοκυρές παρασκευάζουν και προσφέρουν το «κουφέτο». Πρόκειται για ένα γλυκό του κουταλιού από καθαρισμένα αμύγδαλα και κομμάτια κοκκινωπής κολοκύθας, τα οποία σιγοβράζουν μέσα σε μέλι. Την Πρωτοχρονιά, ψήνουν στον ξυλόφουρνο το αναφιώτικο «ζαφοριστό» ψωμί από κρόκο με ιδιαίτερη γεύση ζαφοράς και με έντονο κίτρινο χρώμα.

Άνδρος 

Τα  Χριστουγεννιάτικα έθιμα στην Άνδρο ξεκινούν νωρίς, από τις 6 Δεκεμβρίου, καθώς ο Άγιος Νικόλαος είναι ο προστάτης των ναυτικών. Στις παρακλήσεις τους, οι πιστοί ζητούν να περιβάλλει τους ξενιτεμένους ναυτικούς και με την ευλογία του να φτάσουν σώοι στα σπίτια τους. Τα νοικοκυριά, προχωρούν στο «άσπρισμα» της αυλής τους, ενώ σειρά έχει η προετοιμασία των τοπικών εδεσμάτων που δεν είναι άλλα από τους κουραμπιέδες, με υλικά παραγωγής και τα φοινίκια, όπως λένε οι Ανδριώτες τα μελομακάρονα, αλλά και το παστέλι, που προορίζεται για την Πρωτοχρονιά και σερβίρεται σε φύλλα λεμονιάς, μια συνήθεια που υπάρχει από την αρχαιότητα, καθώς οι αρχαίοι χρησιμοποιούσαν τα φύλλα σαν πιάτα. Τα κάλαντα των παιδιών συνοδεύονται από το παραδοσιακό καραβάκι που φτιάχνουν από κονσέρβες και τενεκεδάκια.

Νάξος

Καθόλη την εορταστική περίοδο, οι κάτοικοι στα χωριά της Νάξου καίνε  άσβεστο ένα ξύλο στο τζάκι, το λεγόμενο «χριστοκούτσουρο». Αργότερα, η στάχτη του πετιέται στα φυτά και τα ζώα για ευλογία. Στο Γλινάδο της Νάξου υπάρχει ένα συγκεκριμένο έθιμο για την ενίσχυση των δεσμών του ζευγαριού και λέγεται «πάντρεμα» της φωτιάς. Κατά τη διάρκειά του, τοποθετούνται σταυρωτά δυο ξύλα στη φωτιά, συμβολίζοντας το δεμένο και μονιασμένο ζευγάρι. Όσον αφορά το γιορτινό τραπέζι της Νάξου, σε αυτό πρωταγωνιστεί το γεμιστό κατσίκι με διάφορα χορταρικά και ρύζι. Επίσης, ζυμώνονται Χριστόψωμα με σταφίδες και καρύδια, τα οποία έχουν στο κέντρο ένα ολόκληρο καρύδι με το τσόφλι του και ένα σταυρό από ζυμάρι.  Στη Νάξο ψέλνονται, ως κάλαντα, τα περίφημα «κοτσάκια», ένα είδος μαντινάδας με σκωπτικό χαρακτήρα.

Πάρος

Κάθε χρόνο στην Πάρο φτιάχνεται το «Σταυρόψωμο», ένα καρβέλι με κορδονένιο σταυρό κι ένα καρύδι στη μέση. Την παραμονή των Θεοφανείων, το ευλογεί ο παπάς που «φωτίζει» το σπίτι. Αν δεν περάσει ο παπάς, το ραντίζει με αγιασμό, το σταυρώνει και το κόβει ο νοικοκύρης  του σπιτιού, με το πρώτο κομμάτι να πηγαίνει στα ζώα. Παραδοσιακό χριστουγεννιάτικο στολισμό στην Πάρο αποτελεί το καραβάκι, το οποίο κατασκευάζουν τα παιδιά και λέγεται «Καράβα».  Τα παιδιά ψάλλουν τα κάλαντα το απόγευμα της παραμονής των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς, μετά τον εσπερινό και ανήμερα το πρωί ύστερα από το τέλος της λειτουργίας. Τους συνοδεύει  ένα παιδί το οποίο κρατάει στα χέρια του ένα κουβαδάκι με τον αγιασμό, την λεγόμενη «σίγκλα», κι ένα λαδοφάναρο με το Άγιο Φως. Όσο για τα Θεοφάνεια, το απόγευμα της παραμονής, ομάδες παιδιών  και  ενηλίκων ψάλλουν τα παριανά κάλαντα τα οποία είναι επηρεασμένα από την αναγγελία του χαρμόσυνου γεγονότος της Βάπτισης του Χριστού. Ανήμερα, τα ξημερώματα, γίνεται λειτουργία στη ανδρική Μονή της Λογγοβάρδας, βορειανατολικά της Παροικιάς που είναι η πρωτεύουσα του νησιού. Οι γυναίκες πηγαίνουν στην αντίστοιχη τελετή του Ιερού Ναού του Ταξιάρχη, στην ίδια περιοχή. Σειρά έχει το τελετουργικό του Αγιασμού των υδάτων και η κατάδυση για τον Τίμιο Σταυρό.

Κύθνος

Στην Κύθνο τα Χριστούγεννα φτιάχνεται χριστόψωμο, αρωματισμένο με γλυκάνισο και μαστίχα. Στη Μήλο μαζί με τα διάσημα κουφέτα είναι και η εποχή για τα πιταράκια με φρέσκο δυόσμο, και πίτες με μυρώνια και καυκαλήθρες. Στην Κίμωλο, στα γλυκά των Χριστουγέννων πρωταγωνιστούν τα ξεροτήγανα  και οι δίπλες, με άφθονο μέλι και κανέλα, ενώ στην Αντίπαρο φτιάχνουν τα κουλούρια της πρωτοχρονιάς, αρωματισμένα με μαστίχα και τα γιορτινά τραπέζια μοσχοβολούν από το μοναδικό θυμάρι των Κυκλάδων.